Hoe kan een theatervoorstelling, met bijbehorende educatie, bijdragen aan de vorming van hbo-hulpverleners in de forensische zorg in het omgaan met levensvragen van patiënten?
Conclusie: Theater als ervaringsruimte voor levensvragen in de forensische zorg
Levensvragen raken aan de kern van mens-zijn. Binnen de forensische zorgpraktijk zijn deze vragen: over dood, lijden, verlies, zingeving en autonomie niet zeldzaam, maar juist alledaags en existentieel tegelijk. Studenten verpleegkunde en (beginnend) hulpverleners geven aan dat deze vragen hen diep raken, maar ook handelingsverlegenheid oproepen. Ze ervaren een spanning tussen nabijheid en professionele distantie, tussen betrokken zijn en niet weten hoe te handelen. Deze spanning is ook terug te vinden in de literatuur (Cusveller, 2021; Braam & Hoenders, 2020), waarin wordt gepleit voor meer aandacht voor zingevingszorg, maar waarin concrete handvatten voor het omgaan met deze existentiële thema’s vaak nog ontbreken.
Als theatermaker en arts based onderzoeker positioneer ik mij tussen theorie en praktijk. In mijn werk zie ik levensvragen niet alleen als zorgthema, maar ook als artistiek materiaal. In dit theatraal onderzoek heb ik gepoogd om het ongemak, de twijfel te verbeelden en de betekenis die vaak moeilijk in woorden te vatten zijn. Kunst opent naar mijn mening ruimte voor een ander soort weten. Een weten dat niet uitlegt, maar laat ervaren. In het stuk Dagdagelijkse Dilemma’s gebruik ik verhalen van studenten, hulpverleners en forensische patiënten als bron. Niet als illustratie van de theorie, maar als autonome kennis.
Interactie als kracht
Een van de sterkste bevindingen die ik heb ontdekt in dit onderzoek is het belang van interactie binnen educatief theater. Studenten geven aan geraakt te worden wanneer zij niet alleen kijken, maar ook zelf spelen, reflecteren en in gesprek gaan met spelers. Interactieve scènes en reflectievragen na afloop blijken krachtige werkvormen. Deze aanpak activeert wat James Thompson (2020, p.37) embodied learning noemt: leren via het lijf, via de ontmoeting. Studenten oefenen met nabijheid, empathie en het omgaan met ‘het niet weten’. Zo ontstaat geen standaardantwoord, maar een ervaring die beklijft.
Deze interactie krijgt extra betekenis doordat ook de spelers patiënten zijn in de forensische zorg. Hun perspectieven, in spel én nagesprek, brengen een gelaagdheid die je niet kunt regisseren. Ze maken invoelbaar wat abstract blijft in lesboeken. Hun deelname levert bovendien een belangrijke bijdrage aan hun eigen herstelproces. Zij zijn op dat moment geen object van zorg, maar actieve deelnemers in het leerproces van anderen. Theater wordt zo een gedeelde ruimte van wederzijds leren.
Thematische en artistieke keuzes
De gekozen scènes zijn gebaseerd op herkenbare dilemma’s uit het werkveld: suïcidaliteit, vaderschap, stigma, tijdsdruk, schaamte, (on)geluk en de toekomst. Door deze thema’s theatraal te verbeelden, krijgen studenten zicht op de gelaagdheid van levensvragen. Ze herkennen zichzelf in de handelingsverlegenheid van hulpverleners binnen het spel en leren omgaan met ongemak en twijfel. Humor blijkt hierin een krachtig middel. Het doorbreekt spanning, vergroot toegankelijkheid en creëert lucht binnen zware thematiek. Studenten en docenten geven aan dat humor hen helpt om te reflecteren zonder te vervreemden. Concreet bedoel ik hiermee dat studenten zich vrijer voelen om hun eigen twijfels of fouten te benoemen, omdat het (humoristische) spel hen een veilige en oordeelvrije ruimte biedt om te oefenen met kwetsbaarheid.
Tegelijkertijd stel ik mezelf als maker en onderzoeker kritische vragen: hoe diep is de impact? Voor wie werkt deze vorm wel, voor wie niet? En wat vraagt deze werkwijze van mijzelf? Als maker én onderzoeker sta ik soms in een spanningsveld: tussen doen op gevoel en het moeten verantwoorden, tussen iets tijdelijks zoals een theaterscène en de blijvende impact die ik hoop dat het heeft. Maar juist in dat ongemakkelijke gebied ontdek ik ook wat artistiek denken kan betekenen: de tijd nemen, je blijven verwonderen, en durven oefenen zonder dat er één juist antwoord hoeft te zijn.
Reflectie als terugkerend motief
Een opvallend patroon in alle interviews en publieksreacties is de waarde die studenten en docenten hechten aan reflectie. Of het nu via kijken, spelen of napraten gebeurt, theater zet aan tot nadenken over professionele houding, ethiek en de menselijke kant van zorg. Docenten benoemen de meerwaarde van een nagesprek of verdiepende les ná de voorstelling. Studenten ervaren dat zij via theater emotioneel, lichamelijk en reflectief betrokken raken bij thema’s en hier ook verder over na blijven denken.
Het concept van artistiek denken, zoals geformuleerd door Judith Wambacq (2021, p.176), ondersteunt deze bevindingen Wambacq benadrukt dat artistiek denken ruimte biedt voor vertraging, verwondering en het omgaan met onzekerheid. Dit type denken nodigt uit tot het stellen van vragen zonder definitieve antwoorden, waardoor het reflectieproces zich in lagen ontvouwt, iets wat naar mijn mening essentieel is in de zorg en het leren.
Vier succesfactoren voor educatief theater over levensvragen:
- Thematische relevantie – Sluit aan bij concrete dilemma’s in het werkveld.
- Authenticiteit – Werk met verhalen en spelers vanuit ervaring.
- Interactieve werkvormen – Laat studenten fysiek ervaren, reflecteren en oefenen.
- Artistieke kwaliteit en veilige setting – Zorg voor professioneel spel, muziek, humor en een begeleide setting die uitnodigt tot kwetsbaarheid.
Aanbevelingen voor onderwijs en praktijk
- Integreer de voorstelling en workshop in het curriculum, met ruimte voor nabespreking.
- Moedig docenten aan om zelf actief mee te doen tijdens workshops.
- Werk met kleine groepen op vlakke vloeren voor maximale betrokkenheid. (Dus zonder verhoogd podium)
- Betrek spelers met ervaring in de forensische zorg en investeer in duurzame theatereducatie binnen forensische instellingen.
- Zie theater niet als aanvulling, maar als volwaardig didactisch middel voor het verkennen van complexiteit, nabijheid en betekenis in zorg.
Mijn aanbevelingen hierboven zijn geen losse tips, maar komen voort uit mijn overtuiging dat duurzaam leren in de zorg vraagt om verbeelding, moed en samenwerking. Door de voorstelling en workshop stevig te verankeren in het curriculum, maken we ruimte voor deze manier van leren. En als docenten zelf meedoen en spelers uit de praktijk hun ervaring inbrengen, ontstaat er een rijke leeromgeving waarin studenten zich uitgenodigd voelen om écht in beweging te komen; letterlijk en figuurlijk. Inmiddels hebben zowel Hogeschool Utrecht als Hogeschool Rotterdam bevestigd de voorstelling volgend jaar weer te willen plannen.
Aanbevelingen voor kunsteducatoren en theatermakers
Voor toekomstige kunsteducatoren die met ervaringsspelers uit de forensische zorg willen werken, wil ik benadrukken hoe essentieel samenwerking is – zowel artistiek als praktisch. In deze context werk je nooit alleen: de forensische setting vraagt om afstemming met begeleiders, behandelaren en instellingen, zeker omdat spelers vaak onder voorwaarden deelnemen en bijvoorbeeld begeleid naar buiten gaan. Werk dus met een collega of een klein team waarin artistieke vrijheid en zorgvuldige begeleiding hand in hand gaan. Kies voor thematische gelaagdheid, maar laat ervaringsverhalen leidend zijn, niet illustratief. Zorg dat spelers zich veilig voelen en gezien worden, zowel op het podium als daarbuiten. Bouw daarnaast voldoende tijd in voor voorbereiding, reflectie en nazorg, en houd als maker ruimte voor het onvoorspelbare. Het kan zomaar gebeuren dat je op het laatste moment zelf moet meespelen omdat een speler uitvalt. Theatereducatie met deze doelgroep vraagt om flexibiliteit, respect en betrokkenheid – maar levert, mits zorgvuldig ingebed, een diepe wederkerigheid op: studenten leren, spelers groeien, en de zorgpraktijk wordt menselijker.
Slotgedachte:
Educatief theater is meer dan een werkvorm; het is een krachtig middel om dialoog te stimuleren, complexe vraagstukken tastbaar te maken en empathie te ontwikkelen. Binnen zorgopleidingen, waar professionele nabijheid, ethische dilemma’s en persoonlijke betrokkenheid centraal staan, biedt deze vorm van leren unieke kansen. In het bijzonder wanneer theatermakers samenwerken met ervaringsdeskundigen en hun verhalen vormgeven, ontstaat er een authentiek leerklimaat. Studenten worden niet alleen cognitief, maar ook emotioneel geraakt, wat bijdraagt aan diepgaand leren. Voor docenten opent dit nieuwe perspectieven om moeilijke thema’s bespreekbaar te maken en theorie te verbinden aan de werkelijkheid van de praktijk. Het verankeren van educatief theater in samenwerking met theatermakers en ervaringsverhalen versterkt de opleiding, en draagt bij aan het opleiden van zorgprofessionals die met begrip, moed en reflectief vermogen kunnen handelen in de complexiteit van de zorg.
Als theatermaker heeft dit onderzoek mij geraakt. Het bevestigde mij wat ik in de praktijk al vaak voelde: dat theater ruimte maakt voor wat moeilijk gezegd kan worden. En dat juist daar waar woorden tekortschieten, verbeelding en spel mensen in beweging brengen. Het werken met ervaringsverhalen, het zien van studenten die geraakt worden en vervolgens hun eigen stem vinden in het gesprek, dat is waar de kracht van educatief theater voor mij ligt. Dit proces heeft me niet alleen als maker verrijkt, maar ook als mens. Ik hoop vurig dat deze vorm van leren blijvend een plek krijgt binnen zorgopleidingen, zodat we blijven oefenen in mens-zijn, in luisteren, in zien en gezien worden.
Eva Luining, 2025
🎧 Luister hier de audio van de scène
🎤 Theatermakers Eva & Petra — Interactie met het publiek:
-
Welke tegenslagen komt de patient 'buiten' tegen?
De scène toont het perspectief van een patiënt.
Je leeft mee met het personage Roos, die zelfs na een succesvolle behandeling worstelt met het leven buiten de muren. Studenten herkennen zich in haar ervaringen: het met spanning zoeken naar een baan, daten, en de zoektocht naar een woning. Nu zien zij dit alles vanuit het perspectief van een forensische patiënt, met de levensvraag "Wat is mijn toekomst?" – een vraag die veel patiënten bezighoudt.
Als theatermaker vind ik het belangrijk om dicht bij de belevingswereld te blijven. Daardoor worden de details levensecht voor het publiek.
De voorstelling eindigt met een spoken word van speler Nouri, getiteld Vandaag geboren. Tijdens de repetities vroeg ik hem een gedicht te maken over het thema 'levensvragen'. In zijn tekst verweeft hij wat op dit moment het meest relevant is in zijn leven: zijn vader.
Vandaag geboren
Vandaag geboren, geliefd, gedogen, geborgen
Morgen gebroken, verstoten, gebroken, verbroken, misleid
Liefde, geluk, voorspoed, verdeelt in realiteit, nimmer gelijk
En helaas wanneer het regent, regent het altijd op de goede en slechte tegelijkertijd
De één die breekt en toch blijft de ander sterk
Succes komt alleen in het woordenboek voor, voor werk
Jij hebt makkelijk praten
Ik leef in armoede en jij behoort tot diegene die erfden
Mijn vader had niets, ging naar zijn werk op de fiets en werkte tot ie sterfde
Wie anders zijn, ja ik heb een dikke auto, een mooi klokkie en ik woon in een villawijk
Maar elke dag ben ik eenzaam en voel mij arm
Helaas maakt geld niet altijd rijk
Tekst: Nouri