"Ik vind de levensvragen van patiënten belangrijk, want ze gaan over wat hen op dit moment bezighoudt — misschien zelfs ’s nachts, tijdens hun slaap. Maar hoe vind je de aansluiting om het daarover te hebben?" (Student, Hogeschool Utrecht, 2024)
Deze quote is belangrijk voor zowel de toekomstige hulpverlener als de patiënt. Wanneer de verpleegkundestudent zich verdiept in levensvragen, toont dit haar betrokkenheid bij de essentie ervan voor haar patiënten.
In mijn observaties als docent aan Hogeschool Utrecht zie ik dat studenten betrokken zijn bij het thema. Zij zetten zich in tijdens de tweedejaars les: 'omgaan met levensvragen' bij het vak communicatieve vaardigheden. Hierin oefenen zij met een fictieve casus. Daarnaast hebben veel studenten intrinsieke motivatie om zorg te verlenen en tonen zij interesse om met aandacht bij een patiënt te willen zijn.
Levensvragen: de begripsdefinitie
Ieder mens krijgt in zijn of haar leven te maken met levensvragen of vragen naar de zin van het leven. Niemand verwacht een sluitend antwoord op levensvragen, maar wél dat ze gehoord en erkend worden. Levensvragen komen vaak voor in crisissituaties of bij groeiende kwetsbaarheid, zo staat in de kwaliteitsstandaard Levensvragen (2015, p.6)
Figuur: Plaatsbepaling van kernbegrippen ten aanzien van spiritualiteit en zingeving. (Tijdschrift voor Psychiatrie, 62(11), 955, 2020).
Naast de reguliere gezondheidszorg gebruikt de psychiatrie waaronder de forensische zorg valt ook gelijkaardige begrippen omtrent zingevingsvraagstukken en in het speciaal levensvragen. Zo beschrijven psychiaters Braam en Hoenders in het Tijdschrift voor Psychiatrie (Braam & Hoenders, 2020, p.955) hoe er binnen de psychiatrische zorg sprake is van een toegenomen interesse in zingeving. Zij maken daarbij onderscheid tussen existentiële levensvragen (bijvoorbeeld: Is er leven na de dood?) en meer algemene zingevingsvragen (zoals: Waar doe ik het allemaal voor?). In mijn onderzoek hanteer ik het begrip levensvragen in brede zin, waarbij ik soms specificeer naar existentiële of alledaagse levensvragen.
Studenten vinden het belangrijk én moeilijk
Goed omgaan met levensvragen is een levenskunst aldus Bart Cusveller docent zingeving en ethiek aan de Hogeschool Viaa (2021). Hij houdt zich al jarenlang bezig met dit onderwerp voor verpleegkundigen.
“Veel verpleegkundigen zien de zingevingsvragen bij hun cliënten, maar weten niet hoe ze dit moeten oppakken.’’ (Cusveller, 2021, z.d.)
Cusveller constateert dat zingevingsvaardigheden geen geïntegreerd onderdeel van het professionele gedrag van hulpverleners uitmaakt.
‘’Zingeving heeft invloed op gezondheid en welbevinden. Als het gaat om het ondersteunen van patiënten bij zingevingsvragen en/of behoeften ervaren zorgverleners vaak nog een handelingsverlegenheid met betrekking tot hun professionele rol‘’ (Cusveller, 2019, p. 7.)
Uit twee klassen van verpleegkundestudenten (in totaal 12 studenten) wordt gedeeld dat levensvragen steeds vaker bij hen als zorgprofessionals terechtkomen. Minimaal vijf studenten geven aan regelmatig met tevredenheid in te gaan op de levensvragen van patiënten en hier voldoening uit te halen. Toch bevestigen alle twaalf studenten dat zij zich soms ‘onthand’ voelen bij het beantwoorden van een levensvraag van een patiënt. Zowel jonge studenten van 18 jaar als ervaren duale studenten van 50 jaar beschouwen bepaalde levensvragen als betekenisvol, maar ook als ‘moeilijk om mee om te gaan’. Daarbij valt op dat de voltijdstudenten (voornamelijk jonge studenten) meer onzekerheid en terughoudendheid ervaren bij het aangaan van gesprekken over levensvragen. Dit komt niet door desinteresse, maar door ‘twijfel en onzekerheid over het juiste te doen’.
‘’Ga ik vannacht dood? Vroeg een patiënt mij in mijn dagdienst. Zij was enorm bang om te sterven. En ik zat met mijn eigen ongemak over de vraag; want ik weet ook niet wanneer iemand zal sterven’’. (Student, verpleegkunde Hogeschool Utrecht, 2024.)
Hierbij gaat het deze student dus om het ‘ongemak’ in het omgaan van de vraag vanuit het perspectief van de hulpverlener. Een studiegenoot vult aan: ‘’Waarom overkomt mij dit?’ die vraag vind ik moeilijk. Zeker als iemand lijdt, want hoe geef ik antwoord?"
Een duale student zoomt in op haar optimistische karakter bij een jonge patiënt die komt te overlijden:
“Ik probeer altijd lichtpuntjes te zien in een situatie of positief in een gesprek te zijn. Maar dit was een uitzichtloze situatie. Een jongen van 23 jaar die gaat sterven. Ik worstelde met mijzelf; hoe te reageren. En concreet moesten wij beslissen; mag hij vaker blowen? Ook al zou de medicatiewerking dan afnemen. In de laatste fase werd hij dankbaar naar de zorg en naar ons. Dat vond ik zo bijzonder.’’ (Student verpleegkunde Hogeschool Utrecht 2024.)
Dit is wederom een levensvraag van een patiënt in een existentiele situatie waarmee de zorgprofessional geconfronteerd wordt. Daarnaast ervaren studenten ook belang en onzekerheid bij het aangaan van dagdagelijks levensvragen.
“Ik werk op een afdeling met ouderen met dementie. De beslissing kwam om de ‘ongezonde’ frietdag af te schaffen voor ‘gezonde’ bruine bonensoepdag. De ouderen gingen direct slechter eten. Er kwam onrust en weerstand. De frietdag was het ‘enige leuke voor hen. Hoezo bepalen wij het levensgeluk voor de patiënt? Telt gezondheid altijd boven levensplezier van het leven?" (Student verpleegkunde Hogeschool Utrecht 2024.)
Hier ziet de student hoe bij een dagelijkse situatie dieper gekeken kan worden naar levensvragen rondom levensgeluk, plezier en autonomie van patiënten. Naast geluk komt ook het tegenovergestelde thema ongeluk terug in de focusgesprekken.
“Waarom ben ik hier opgesloten? Dat vroeg een patiënt mij die naar huis wilde. Hoe ga je om met patiënten die doodongelukkig zijn op de plek waar ze nu zijn? Bijvoorbeeld in gesloten afdelingen waar zij niet weg mogen.’’ (Student verpleegkunde, Hogeschool Utrecht 2024)
Aan de hand van de gesprekken, stel ik dat onderstaande levensvragen door studenten als belangrijk en tevens moeilijk worden gezien:
Levensvragen* van patiënten die studenten moeilijk en belangrijk vinden zijn:
Wat is mijn toekomst?
Hoe ga ik om met verlies?
Hoe ga ik om met de dood?
Hoe ga ik om met mijn lot/lijden?
Wat betekent plezier/geluk voor mij?
*Deze levensvragen kwamen vaak terug in de gesprekken bij twee klassen verpleegkunde jaar 2 op Hogeschool Utrecht.
Ook geven de studenten mij onderstaande opmerkingen mee:
- Hoe kan ik een levensvraag verdragen in een gesprek zonder oplossingen aan te dragen?
- Hoe geef ik ‘antwoord’ op een levensvraag?
- Hoe bespreek ik een levensvraag vanuit autonomie voor de patiënt in een omgeving met tegengestelde belangen?
- Hoe kan ik het vertrouwen winnen van de patiënt?
- Op welke manier kan ik naast ‘ mijn positieve karakter’ en ‘altijd lichtpuntjes zien’ ook aandacht geven aan het uitzichtloze dat de patiënt noemt.
- Hoe bespreek ik het verlies met de patiënt?
- Hoe ga ik om met de impact van een levensvraag van een patient op mijzelf als hulpverlener?
(Tussen) Conclusie
Studenten verpleegkunde geven aan dat levensvragen van patiënten diep raken, maar vaak lastig te hanteren zijn. Ze benoemen een spanningsveld tussen betrokkenheid en handelingsverlegenheid, zeker bij existentiële thema’s zoals dood, verlies en lijden. Ook alledaagse vragen over levensgeluk en autonomie noemen zij complex.
Hoewel de gesprekken gevoerd zijn met studenten uit twee reguliere klassen verpleegkunde, waarvan enkele werkzaam zijn in de forensische zorg en anderen in bijvoorbeeld de ziekenhuis- of ouderenzorg, blijken hun ervaringen opvallend herkenbaar over de verschillende werkvelden heen. Thema’s als sterfelijkheid, autonomie en verlies blijken niet gebonden aan één zorgsetting, maar komen in uiteenlopende contexten terug. In die zin zijn de geschetste ervaringen contextoverstijgend: ze overstijgen de specifieke zorgomgeving en raken aan universele menselijke vragen die ook in de forensische zorg aan de orde zijn zoals ik dit ook herken in mijn dagelijkse werk als theaterdocent binnen een forensische instelling. Dit maakt hun perspectieven waardevol voor het begrijpen van levensvragen binnen de forensische praktijk.
De spanning in het omgaan van levensvragen wordt herkend in de literatuur. Cusveller (2021) wijst op het ontbreken van een geïntegreerde benadering van zingevingszorg binnen de verpleegkundige beroepspraktijk. Zijn benadering benadrukt het belang van scholing, maar blijft binnen een kader waarin de hulpverlener vooral geacht wordt ‘beter toegerust’ te zijn. Braam en Hoenders (2020) signaleren binnen de psychiatrie eveneens een groeiende behoefte aan zingeving, maar laten minder expliciet zien hoe professionals hierin daadwerkelijk begeleid kunnen worden.
Artistieke verwerking: Als theatermaker en arts based onderzoeker positioneer ik mij tussen deze theoretische kaders in: ik beschouw levensvragen niet alleen als zorgthema, maar ook als artistieke en existentiële ruimte.
In mijn aanpak onderzoek ik hoe kunst, via het theatrale verbeelden van ervaringen, kan helpen om stil te staan bij twijfel, ongemak en betekenis. Juist daar waar de theorie abstract blijft, opent de kunst een ander soort weten. De verhalen van studenten vormen geen illustratie van de theorie, maar een autonome bron. Daarom kies ik ervoor om de verhalen te verwerken in scènes in het stuk Dagdagelijkse Dilemma's, zoals je kunt horen in de scène hierboven. Hierbij neem ik specifiek het ongemak mee waarmee studenten worstelen.
Vervolgstap: ik wil nu onderzoeken hoe patienten, hulpverleners en docenten in de forensische praktijk levensvragen tegenkomen zodat ik dit perspectief ook leer kennen. Dat wil ik onderzoeken in mijn volgende hoofdstuk: De praktijk zoekt de spots op, Werken met verhalen van professionals en patienten. Daarnaast brengt mij dit tot de volgende deelvraag: Welke plek nemen levensvragen in binnen de praktijk van (beginnende) hulpverleners (in forensische zorg) en welke rol speelt handelingsverlegenheid hierin?
