'Serendipiteit is als de vogel met de gouden vleugels. Soms duikt hij op. Ook nu kan hij er zomaar zijn Precies op het moment dat je er niet op rekent. Dan kijkt hij je aan met zijn lichtgevende ogen en als je omhoog durft te kijken, vind je misschien iets waar je helemaal niet naar zocht.'
Dit is het laatste stukje uit het boek. Na een lang avontuur en veel spannende gebeurtenissen is het dan eindelijk zover. Het gedicht, waar de prinsen zo lang naar zochten, is gevonden. Het vinden van dit gedicht bracht niet meteen een oplossing die de prinsen hadden verwacht, maar het verhaal is toch op een goede manier geëindigd. Als u nou heel benieuwd naar dat einde bent, raad ik u van harte aan het boek te lezen! Het gedicht van de drakendoder zal ik in ieder geva op deze paginal met u delen!
Mijn verhaal eindigt hier ook. Ik heb ook mijn gedicht gevonden. Op deze pagina is de conclusie te vinden. Door iedere deelvraag te beantwoorden heb ik eindelijk een antwoord op de vraag: "Wat gebeurt er als een leraar in de rol stapt van een kunstenaar, waardoor de toepassing van serendipiteit een rol krijgt in het onderwijs?'
Om de waarde van deze gebeurtenissen weer te geven heb ik ze vermeld in een gedicht. Een gedicht waarvan ik hoop dat het zoekende mensen of leerkrachten in het basisonderwijs aanzet tot nieuwsgierigheid.
Drakendoder:
'Zout, maar niet de zee
brengt de oplossing met zich mee
al word je vaak het zicht op alles ontnomen
in deze magie kan geen eigenliefde wonen
als je ervoor openstaat
is zelfs een pauwenveer goud waard
kopen kun je het niet
het geheim ligt dicht bij verdriet'.
In de analyse van mijn deskresearch is een uitgebreide definitie te vinden van het woord serendipiteit. Die definitie is gebaseerd op de literatuur. In deze conclusie verbind ik deze definitie aan de ervaringen die ik door mijn onderzoek heen heb opgedaan. Op deze manier ontstaat er een veelzijdig beeld van het woord serendipiteit.
‘Op zoek gaan naar een naald in een hooiberg en eruit rollen met de boerenmeid’. Dat is de definitie waarmee ook mijn analyse begint. De definitie die door het onderzoek heen meerdere mensen heeft geholpen het woord te begrijpen. Deze grappige zin geeft namelijk heel mooi het onverwachte karakter van het woord weer. Je vindt namelijk dingen waar je niet naar op zoek bent (Andel, 2013).
Toch is serendipiteit niet alleen een zelfstandig naamwoord, het is ook een werkwoord. Om iets te vinden, ook al is het niet datgene wat je zoekt, moet je actief op zoek gaan. Net als de prinsen uit het boek van Eric de Rooij. Door een actieve en zoekende houding te hebben kan je serendipiteit toe laten. Deze houding noemt Pek van Andel (2015) ook wel ‘de kunst van loszittende oogkleppen of talent voor het onverwachte’. Ook in mijn onderzoek is dat terug te vinden. Door op het plein goed om me heen te kijken, zag ik dat kinderen bijvoorbeeld een beestje vonden. Door hier samen met hen naar te kijken en vragen te stellen, heb ik meerdere malen een ongeplande les gegeven waar de kinderen ontzettend enthousiast over waren. Het is dus wel van groot belang dat je die vondst op een juiste manier verklaart. Van Andel (2015) noemt serendipiteit ook wel een ‘verrassende waarneming, gevolgd door een juiste abductie’. Het is belangrijk om je bewust te zijn van de mogelijkheden die bepaalde vondsten met zich meebrengen. In mijn onderzoek was het vinden van een dode hommel de aanleiding voor een ongeplande les waarin de kinderen leerden over bijen, hommels en wespen. Maar voor iemand die oogkleppen op heeft die muurvast zitten, is het gewoon een dode hommel en wordt dat beestje waarschijnlijk weggegooid.
Serendipiteit vraagt durf, tijd, vrijheid en ruimte. Je moet efficiëntie los durven laten en jezelf durven te verliezen in een avontuur van ontdekking (McKeen, z.d.) Serendipiteit is als de vogel met de gouden vleugels. Soms duikt hij op. Ook nu kan hij er zomaar zijn. Precies op het moment dat je er niet op rekent. Dan kijkt hij je aan met zijn lichtgevende ogen en als je omhoog durft te kijken, vind je misschien iets waar je helemaal niet naar zocht (de Rooij, 2004).
Wat gebeurt er als een leraar in de rol stapt van een kunstenaar, waardoor de toepassing van serendipiteit een rol krijgt in het basisonderwijs?
Wat gebeurt er als een leraar in de rol stapt van een kunstenaar, waardoor de toepassing van serendipiteit een rol krijgt in het onderwijs?
Om deze vraag te beantwoorden, verbind ik de analyse van mijn deskresearch aan de analyse van de interviews met de kunstenaars. Zo komen theorie en praktijk bij elkaar.
Veel kunstenaars bouwen in hun werk ruimte in voor geluk en toeval. Deze ruimte lijkt er voor te zorgen dat er onverwachte dingen gebeuren die de kunstenaars verder helpen. Dat bleek uit de gesprekken met Leni, maar is ook bij de kunstenaars uit de deskresearch terug te zien. Veel van deze kunstenaars zien de mogelijkheden die onverwachte dingen bieden. De een gaat echt op zoek, zoals Leni. Zij daagt zichzelf opzettelijk uit door dingen te onderzoeken en ondertussen haar oogkleppen goed los zet. De ander zorgt ervoor dat er ruimte is in het proces voor onverwachte dingen, zoals Cassandra Tondo, die haar resultaat volledig af laat hangen van de manier waarop de verf eruit komt te zien.
Toch is het niet alleen de werkwijze die maakt dat serendipiteit terug te vinden is bij kunstenaars. Het zijn ook de eigenschappen van de kunstenaars die ervoor zorgen dat serendipiteit een plek heeft in de kunst. Van Andel (2013) noemt een uitgebreide lijst van eigenschappen die bij ‘serendipisten’ horen. Daarop staan onder andere, opmerkzaam, benieuwd, flexibel, artistiek en intuïtief. Eigenschappen die kunstenaars eigen zijn (Kapteijns, 2013). Het viel mij op dat kunstenaars het vaak toeval noemen, maar het begrip serendipiteit is beter. Serendipiteit vergt een gave, je moet oog hebben voor opmerkelijke gebeurtenissen.
In de kunst heeft serendipiteit dus een veranderlijke rol. Het wordt soms bewust ingezet, maar er kan ook ruimte voor gecreeërd worden. Een ding is duidelijk, de kunstenaar weet nooit wat het effect gaat zijn van die ruimte. Soms brengt het weinig, soms brengt het alleen maar vragen. Maar het brengt altijd iets onverwachts waardoor de kunstenaar verder kan. Meteen of een tijd later.
Wat is serendipiteit?
Hoe wordt serendipiteit teruggevonden in de kunst?
Is serendipiteit terug te vinden in mijn praktijk?
Wat gebeurt er als ik mijn collega's uitdaag om op zoek te gaan naar serendipiteit?
De ongezochte vondst in het onderwijs:
Als je in de rol van een kunstenaar stapt, durf je opeens de afgrond in te kijken
krijgen emoties alle ruimte
zie je kunst in kinderhandjes
en staat nieuwsgierigheid voor het raam.
Als je alert bent, verschijnen er opeens dode hommels die op bijen lijken
veranderen taallessen naar ontdek-lessen
lopen er modderige handjes met oogloze wormen binnen die aandachtig bekeken worden in de kring
en kan je opeens met slakken praten.
Als je de tijd durft te nemen, veranderen voorleesboeken naar open gesprekken
ontdekken de kinderen de emoties van het leven
vind je opeens een huis van rubberen banden
en krijg je cake van een Marokkaanse taxichauffeur.
Als je goed om je heen kijkt, vind je opeens een kip en een ei
hopen kinderen op een kuiken
kunnen hanen ook opeens eieren leggen
en merk je dat leermomenten niet in één vorm te gieten zijn.
Als de les verandert naar een voorstelling
verschuift de focus naar plezier
klappen de handen en hoor je lachsalvo’s
En verschuift het publiek naar het podium.
Als je in zuurkool kleuren ziet
putdeksels gebruikt als motief
ontstaan er nieuwe creaties
En is elke ontmoeting waardevol.
Als je oogkleppen los gaan zitten
zie je de wonderen van het leven
krijgen nutteloze objecten betekenis
en wil je dit overdragen aan de ander.
Als kunsteducator zie ik al deze dingen gebeuren
wil ik ze uitleggen
probeer ik mensen uit te dagen
en hoop ik dat ik een inspiratie kan zijn,
want
als je altijd blijft zoeken
vind je vanzelf de schatten
worden lege harten gevuld
en gaan kinderen en leerkrachten, zelfs in het koudst van de winter
met warme harten naar huis.
Om serendipiteit toe te laten heb je moed, tijd en ruimte nodig (van Andel, 2015). Kunstenaars hebben de moed om de afgrond in te kijken (Rosmalen, 2022). Die moed gebruiken ze om in hun werk serendipiteit toe te kunnen passen (Tondro, z.d.) Wat zou er gebeuren als een leerkracht ook die afgrond in durft te kijken?
Ik ben dit onderzoek gestart omdat ik op zoek was naar datgene wat mij net wat anders maakte dan de ‘doorsnee leerkracht’. In mijn visie en werk voelde ik een passie die ik graag wilde delen, maar het was voor mij nog niet helemaal duidelijk wàt die passie nou precies was.
Door hiernaar op zoek te gaan, kwam ik uiteindelijk bij het woordje serendipiteit uit. Een woord wat ik, na onderzoek pas echt ging begrijpen. Omschrijft precies hoe ik in het leven sta en lesgeef. Dat maakte mij nieuwsgierig. Het was namelijk vooral terug te vinden in de werkwijze van kunstenaars. Daar leek het heel vanzelfsprekend om in het proces ruimte te laten voor dit zoekende woord. Daarom ben ik gaan onderzoeken wat er nu gebeurt als ik in mijn lesgeven ruimte laat voor serendipiteit en de werkwijze van een kunstenaar omarm.
Ik heb heel veel dingen gevonden, maar ik heb ook nog veel vragen. Dit onderzoek is nog lang niet af. Sterker nog, het lijkt nu eerder op een vooronderzoek wat vooraf gaat aan een veel uitgebreider onderzoek. Ik zou nog veel meer experimenten willen doen en uitgebreider in willen gaan op een aantal vragen. Omwille van de tijd heb ik ervoor gekozen om die nu te laten liggen.
Dit is wat ik wel heb onderzocht: Wat er gebeurd er als er in het onderwijs ruimte komt voor serendipiteit door de werkwijze van een kunstenaar te omarmen? Door het onderzoek heen zijn hier al veel conclusies uit gekomen. Ook in de deelvragen hierboven zijn die conclusies vermeld. Daarom heb ik ervoor gekozen om mijn bevindingen te delen op een poëtische manier, dat geeft de openheid, de ruimte en ook de pracht van serendipiteit in het onderwijs weer.
Ik heb ervoor gekozen om dit in een gedicht te doen, omdat de drie prinsen ook op zoek waren naar een gedicht, namelijk: 'De Drakendoder'. Alle antwoorden op hun vragen lagen daarin verstopt. Daarom hoop ik ook, dat u na het lezen van dit gedicht een antwoord heeft op de vraag: 'Wat gebeurt er als een leraar in de rol stapt van een kunstenaar, waardoor de toepassing van serendipiteit een rol krijgt in het onderwijs?'
Wat gebeurt er als een leraar in de rol stapt van een kunstenaar, waardoor de toepassing van serendipiteit een rol krijgt in het basisonderwijs?
Liefdesgedicht
'Jij hebt de dingen niet nodig om te kunnen zien.
De dingen hebben jou nodig om gezien te kunnen worden.'
K. Schippers
Om antwoord te geven op deze vraag ben ik op de school gaan zoeken. Eerst in mijn eigen lesgeven. Zo kon ik ook onderzoeken wat er nodig was om serendipiteit daarin terug te vinden. Daarna ook bij collega’s. Dit vond ik belangrijk omdat ik er dan achter zou komen wat de stand van zaken was en of er collega’s zijn die uit zichzelf al dingen toepassen die ik tijdens mijn zelfonderzoek ook heb gedaan. In mijn conclusie betrek ik dan ook mijn bevindingen naar aanleiding van mijn zelfonderzoek, maar ook mijn ondervindingen bij het interviewen en observeren van collega’s.
Als eerste geef ik antwoord op de vraag of er in mijn klas serendipiteit terug te vinden was. Het antwoord daarop is: ‘Ja’. Maar dat gaat wel met een behoorlijke kanttekening. Die serendipiteit komt namelijk niet vanzelf. Vanuit de literatuur hebben we natuurlijk al vastgesteld dat serendipiteit een werkwoord is. Het vraagt een actieve en zoekende houding, maar ook durf. En deze durf kon ik pas echt laten zien, toen ik de doelen los durfde te laten en mezelf waande in de rol van een kunstenaar. Door de lesdag te zien als een voorstelling kwam bij mij de focus te liggen op het proces en niet op het eindresultaat. Ook was ik meer gefocust op het samenspel met mijn leerlingen in plaats van het alleen maar zenden van informatie.
Om serendipiteit toe te laten in mijn lesgeven moest ik ook alert zijn. Alert op de vondsten die kinderen doen en kansen zien om die vondsten om te zetten tot een leermoment. In mijn logboek van het zelfonderzoek is ook terug te vinden dat er dagen waren waarop ik niet alert was. Deze dagen waren veel minder waardevol. Dat is ook terug te zien bij twee collega’s. Tijdens de observatie van hun lessen merkte ik dat het onmogelijk is om momenten van serendipiteit op te merken als je er niet alert op bent. Dat was voor mij weer een realisatie dat serendipiteit dus wel aanwezig kan zijn, maar het moet gezien worden. Anders verdwijnt het weer. Bij twee andere collega’s merkte ik wel op dat ze deze informele momenten benutten of aangegrepen hebben.
Serendipiteit is dus wel aanwezig in mijn praktijk. Maar er moet wel naar gezocht worden. Het is nodig om alert gemaakt te worden zodat iedereen het kan zien!
Om antwoord te geven op deze vraag kijk ik even terug naar het uitgevoerde experiment. Hier is terug te lezen dat er opeens een heleboel dingen gebeuren als je je bewust bent van je houding voor de klas. Nee wacht, misschien zeg ik dit verkeerd. Er gebeuren altijd een heleboel dingen, maar je ziet ze pas als je ze kan omzetten naar mooie leermomenten. Als je je oogkleppen af durft te zetten! Dat is namelijk wat er is gebeurd. Mijn collega’s herkenden opeens mooie opstapjes naar gesprekken, durfden hun lesschema los te laten en lieten ruimte voor emoties.
Tenminste, dat gebeurde er als ze wisten hoe ze moesten inspelen op die situaties. We hebben ook gezien, dat als je wel bewuster bent van de mooie dingen die gebeuren, maar er verder niet op inspeelt, er niet zoveel gebeurd. Dan blijft het bij een mooie observatie. Die observaties kunnen nog steeds je hart raken, maar die zorgen er niet voor dat een ongezochte vondst nou echt betekenis krijgt.
Om iets te laten gebeuren heb je dus wel de vaardigheden nodig die serendipisten en kunstenaars hebben om een vondst om te zetten tot iets waardevols.
Om het samen te vatten: Er gebeuren veel dingen als je je collega’s uitdaagt om op zoek te gaan naar serendipiteit. Mijn collega’s werden zich bewust van hun lesgeven, durfden risico’s te nemen en genoten van de onverwachte en mooie momenten in hun klas. Maar mijn collega’s kunnen hierbij, naar mijn mening, ook nog meer hulp en begeleiding gebruiken. Deze begeleiding zou idealiter door mij verstrekt worden. Het is belangrijk dat mijn collega’s een bepaalde zelfverzekerdheid hebben voor de klas. Misschien hebben ze meer voorbeelden nodig om te kunnen zien wat er gebeurt als je tijdsplanningen los durft te laten. Dit is iets wat ik op de PABO heb gemist. Het zou enorm waardevol zijn, om naast het goed leren plannen van je dag, ook te leren hoe belangrijk de informele momenten zijn. Niemand wordt er slechter door als je een keer tien minuten later begint met rekenen.
Ik heb nu gezien dat het mogelijk is om serendipiteit een plek te geven in het onderwijs. Ik heb gezien dat er mooie dingen gebeuren als ik mensen uitdaag hiernaar op zoek te gaan. En wat er allemaal verder is gebeurd, staat hieronder in het gedicht.
Zoals mijn onderzoeksbegeleider zei: ‘Je wilt in dit jaar je nieuwsgierigheid weghalen, niet een onderzoek doen om je diploma te halen'.
Of ik met dit onderzoek mijn diploma ga halen weet ik nog niet. Één ding weet ik wel, mijn nieuwsgierigheid is nog niet weggehaald. In mijn hart is een vuur gaan branden voor serendipiteit in het onderwijs. De connectie die we hebben kunnen maken tussen het kunstenaarschap van de leraar en serendipiteit in het onderwijs vind ik prachtig. Het past helemaal bij wie ik ben.
Terugkijkend op het onderzoek lijkt het bijna alsof dit het voorwerk moet zijn van een groter geheel. Hoe mooi zou het zijn als ik leerkrachten kan helpen bij het op zoek gaan naar serendipiteit in hun lessen. Geef al die oogkleppen maar aan mij! Het is duidelijk dat er mooie dingen gebeuren als je ruimte maakt voor serendipiteit. Ik hoop dat ik dit als kunsteducator nog verder uit kan breiden en collega’s kan inspireren om deze manier van denken ook eens toe te passen in hun lesgeven.