Slåttespelet på hardingfele er først og fremst ein solistisk tradisjon. Sjølv om det finst dokumentasjon på samspel i eldre tid, er det på 1900 talet det får feste i hardingfeletradisjonen. Eit eksempel er Hardingfeletrioen med Alfred Maurstad, Sigbjørn Berhoft Osa og Eivind Groven. Trioen såg dagens lys i 1934. Etter 1950 vaks det fram fleire spelemannslag (Aksdal, 1993). Eg ser på meg sjølv som soloutøvar. Som utøvar på hardingfele var det såleis naturleg å undersøke soloimprovisasjonen. Eg har sett det som den mest naturlege forma utifrå tradisjonen og bakgrunnen min.
Samspelet har vore ein viktig metode for å generere idear og nytt materiale. Det har vore viktig å ha samspelet som arena for prøving og feiling, for mengdetrening.
Samspelet og solospelet er for meg to ulike føresetnader, to ulike kontraktar. Skal ein skape noko saman, krev det ei positiv innstilling, ei openheit til det medspelar skaper, og til dei spontane svara som oppstår i meg. Når eg går inn i samspelet aksepterer eg at det kan føre meg i retningar eg ikkje trudde eg skulle, eller kanskje ikkje visste at eg likte. I samspelet må eg vere open for å legg frå meg materiale og haldningar eg kan behalde i solospelet. I samspel hender det eg går lenger bort frå slåttetradisjonen sin estetikk enn eg gjer i solospelet. Eg tilpassar meg det som skjer rundt meg. Det krev av meg denne openheita.
Baryton saksofonist, komponist og forfattar Simon Rose, (2024) peikar i boka Relational Improvisation, på den opne haldninga, og aksepten av den eller dei andre, som må vere til stades i improvisasjon der musikken tek form gjennom den kreative prosessen i samspelet:
Slik Rose skriv, vert ordet fri og open improvisasjon, forstått som improvisasjon der musikken vert forma gjennom den kreative prosessen. Musikken kan ta mange retningar. For meg resonnerer ordet «open» også med korleis eg opplever mi eiga haldning i samspelet. Derimot skaper ikkje ordet «fri» like stor gjenklang i meg når det gjeld improvisasjon i samspel. Og eg skal freiste forklare kvifor.
I samspel opplever eg ein sensitivitet. Eg er kjenslevar for musikken medspelarane mine skaper. I samspel kan tildriva frå medspelarar ta bustad i meg, lekke inn. I slike situasjonar kan eg ta val som bryt med eigen estetikk, som får fram materiale eller arbeidsmåtar eg i situasjonen er framand for, som enno ikkje er forankra i meg. Eg kan oppleve ein mangel på kontroll over rammene, over det som påverkar og over det som vert resultatet. Det er ein hårfin balanse mellom å røre seg innanfor eigne grenser, som også kan vere hardingfeletradisjonen sine grenser, og å bli skubba langt utanfor sine eigne rammer.
Det er mange opplevingar i eit samspel. Det er ting som hender i musikken som eg kan oppleve at vi alle er saman om å verkeleggjere. Det er også ting som hender både med meg, og i meg, som eg nesten ikkje rår over. Jazzsaksofonist og professor David Borgo (2016) refererer koreograf og teaterartist Kent de Spain, når han i artikkelen «Openness from closure: The puzzle of interagency in improvised music and a neocybernetic solution» skildrar årsak- og verknadsforholdet i improvisasjon: «There are things that we do, things that are happening that we feel we are a part of, and things that feel like they happen to us» (Kent de Spain, sitert i Borgo, 2016).
I samspel er vi saman om ansvaret, saman om å føre improvisasjonen framover. Vi har roller vi går inn i. Njål Ølnes skriv i doktorgradsavhandlinga si om rollene medlemmene i gruppa BMX går inn i under ein improvisasjon. Han skildrar rollene, og set namn på dei: Sporvekslaren skiftar fort retning i musikken. Føraren tek framgrunn og leiar an, syner veg. Idéplukkaren følgjer utspel frå dei andre. Vevaren nøstar saman, strekker ut idear. Orkestratoren fargelegg, tenkjer motstemmer, kontrastar i register. Rivalen utfordrar i framgrunnen. Rammemakaren rammar inn musikalske setningar. Strategen har evna til å skape langsiktig form. Det fleirhova trollet er bandet som heilskap (2015, s. 186).
Tilsvarande roller kan eg oppleve å ta, eller registrere at samspelar tek, i ein improvisasjon. Hardingfela kan i det eine augeblikket vere framgrunn, og i det neste prøve finne plassen sin i mellomgrunnen eller bakgrunnen. Eg kan plukke opp ein idé frå den andre og følgje den. Å leite seg fram i samspelet, finne den rette rolla til ei kvar tid, å oppleve sensitiviteten, det å miste kontroll over rammene, eller å leve opp til kravet om openheit, har til tider skapt ei kjensle av fangenskap.
I solospelet er eg aleine om alle val, aleine om ansvaret. Det er ein fridom. Eg bestemmer kva reglar eg vil følgje, kva reglar eg vil bryte, og når eg vil bryte dei. Eg bestemmer kva materiale eg vil nytte, kva haldningar eg vil ta. Eg kan følgje min eigen estetikk fullt og heilt.
Bassist Mattis Kleppen skriv om ei liknande oppleving av fridom i si samanlikning av samspelet i eit band og solospel på elbass.
Fridomen eg opplever i solospelet knyter seg til kontrollen eg har over rammene. For meg handlar det ikkje om kor mange rammer eg har eller ikkje har, men at eg styrer over dei. Som utøvar innanfor hardingfeletradisjonen er eg vant til å forhalde meg til rammer, og vant til å finne spelerommet rammene gjev.
Fridomen eg opplever i solospelet handlar også om kontrollen eg har over tildriva og kontrollen eg har over vala eg tek. Men når alt dette er sagt, er det også viktig for meg å formidle at eg ikkje ville vore utan samspelet. Solospelet og samspelet har gjensidig påverka kvarandre, gjeve mat og kunnskap til kvarandre.
The claim of free improvisation or open improvisation in music is that form emerges through its creative process. This is made possible through a responsiveness to what is actually happening that involves an openness and acceptance of other. (s. 3-4)
Det å fylle alle musikalske funksjoner og skape et rom basert kun på seg selv, det å være fri i forhold til samspillsfunksjoner og roller, det at det er uproblematisk at musikalske perioder kan få ulik lengde fra fremføring til fremføring, det å ikke måtte slåss om plassen i lydbildet eller det være fri i forhold til det metriske «beatet», ga meg følelsen av total frihet. (Kleppen, s. 45)